محمد بن احمد ذهبیمحمد بن احمد بن عثمان بن قایماز ترکمانی دمشقی شافعی، معروف به شمس‌الدین ذهبی از برجسته‌ترین علمای رجالی و محدث سلفی مشهور و نویسنده پرکار و از مشهورترین مورخان نیمه نخست قرن هشتم هجری است. وی نویسنده ده‌ها کتاب رجالی و تاریخی است و تخصص عمده او در دانش رجال و جرح و تعدیل راویان و اخباریان و محدثان است. ۱ - نکته مهمنکته مهم درباره ذهبی و ابن حجر عسقلانی آن است که این دو، آخرین افرادی هستند که به بقایای کتاب‌های قرون نخست اسلام دسترسی داشته و پس از آن‌ها، بسیاری از این آثار از میان رفته است. بنابراین ارزش کتاب‌های ذهبی، حفظ متون فراوانی از گذشته است که با کمال تاسف امروزه در اختیار ما نیست. ۲ - معرفی اجمالیدر سال ۶۷۳ ق، به دنیا آمد. وی علاقه‌ی زیادی به گردآوری حدیث داشت و برای تکمیل این علم، سفرهای بسیاری کرد. او در این سفرها، از بسیاری از بزرگان و علما حدیث شنید و آن‌ها را ضبط نمود. ۳ - استادان۱. و از ابوالحسین علی بن الفقیه در بعلبک و ۲. ابوالحسن علی بن مسعود موصلی و ۳. محمود بن ابی‌بکر ارموی و ۴. شرف‌الدین احمد بن ابراهیم فزاری در شام و ۵. از قاسم بن محمد بن یوسف برزالی در مصر و ۶. صدرالدین بن حمویه و ۷. گروهی دیگر از علمای مصر و شام حدیث شنوده است. ۴ - آثاراو راست: ۱. کتاب تاریخ الاسلام در بیست جلد. ۲. تاریخ النبلا در بیست جلد. ۳. الدول الاسلامیه. ۴. طبقات القراء. ۵. طبقات الحفاظ در دو جلد. ۶. نباءالرجال. ۷. تذهیب التهذیب. ۸. اختصار تهذیب الکمال در سه جلد. ۹. اختصار کتاب الاطراف در دو جلد. ۱۰. اختصارالتذهیب. ۱۱. اختصار سنن البیهقی در پنج جلد. ۱۲. میزان الاعتدال فی نقد الرجال در سه جلد. ۱۳. المشتبه فی الاسماء و الانساب. ۱۴. تنقیح احادیث التعلیق لابن الجوزی. ۱۵. المستحلی اختصار. ۱۶. المحلی. ۱۷. المقتنی فی الکنی. ۱۸. المقتفی فی الضعفا. ۱۹. العبر فی خبر من غبر در دو جلد. ۲۰. اختصارالمستدرک للحاکم در دو جلد. ۲۱. مختصر تاریخ ابن عساکر در ده جلد. ۲۲. مختصرتاریخ الخطیب البغدادی در دو جلد. ۲۳. اختصار تاریخ نیشابور. ۲۴. الکبائر. ۲۵. احادیث مختصر ابن الحاجب. ۲۶. توقیف اهل التوفیق علی مناقب الصدیق. ۲۷. نعم السمر فی سیره عمر. ۲۸. التبیان فی مناقب عثمان. ۲۹. فتح الطالب فی اخبار علی بن ابیطالب. ۳۰. معجم الاشیاخ. ۳۱. اختصار کتاب الجهاد لابن عساکر. ۳۲. ما بعدالموت. ۳۳. اختصار کتاب القدر للبیهقی. ۳۴. هالة البدر فی عدد اهل بدر. ۳۵. اختصار تقویم البلدان لابی الفدا. ۳۶. نقض الجعبه فی اخبار شعبه. ۳۷. قضا نهارک فی اخبار ابن المبارک. ۳۸. اخبار ابی مسلم الخراسانی. ۳۹. کتاب تذکرة الحفاظ و میزان الاعتدال. ۴۰. الکاشف. وی ازمؤلفان پر تالیف است، به طوری که عبدالستار الشیخ، قریب ۲۷۰ اثر از وی برشمرده است. بیشتر این آثار در علم رجال، تاریخ و تلخیص آثار پیشینیان است. ۴.۱ - مهم‌ترین کتاب ویمهمترین کتاب وی در تاریخ عمومی جهان اسلام، کتاب تاریخ اسلام اوست که تاکنون حوادث تا سال ۶۲۰ ضمن ۴۶ مجلد از آن چاپ شده است. نخستین مجلد آن السیره النبویه، مجلد دوم المغازی، مجلد سوم الخلفاء الراشدون و پس از آن بر اساس شیوه سالشمار حوادث و درگذشتگان هر سال آمده است. وی هفتاد طبقه را تصور کرده و برای هر طبقه ده سال را در نظر گرفته است. مجلدات چاپ شده تاریخ الاسلام نیز بر همین اساس به صورت ده سال یا دو ده سال نشر یافته است. وی در بیان شرح حال افکار گذشته، دو شیوه را بکار گرفته است. در حوادث میانه سال‌های ۴۰ تا ۳۰۰ که ده سال یا یک طبقه فرض کرده، در آغاز هر سال، درگذشتگان آن سال را بر می‌شمرد بدون آن‌که شرح حال آن‌ها را بنویسد. پس از آن که ده سال مورد نظر تمام شد تحت عنوان تراجم هذه الطبقه به تفصیل شرح حال افراد در گذشته آن ده سال یا یکجا بر اساس الفبا می‌آورد. اما از حوادث سال ۳۰۱ به بعد ابتداء حوادث هر سال را نقل می‌کند تا آن دهه خاتمه می‌یابد. پس از آن تراجم در گذشتگان هر سال را به ترتیب الفبا به صورت سالنانه می‌آورد به طوری که باید درگذشتگان سال ۴۲۳ را در ذیل همان سال دید، البته نه در بخش حوادث بلکه در بخش مستقل وفیات. ۴.۲ - منابع استفادهوی در مقدمه سیره نبوی فهرستی اجمالی از مآخذ خود را به دست داده که به طور عمده آثار شناخته شده پیشینیان است. با این حال برخی از آثار که وی یاد کرده، در حال حاضر موجود نیست. منابع وی عبارتند از: ۱. دلائل النبوه بیهقی، ۲. سیرة النبی ابن اسحاق، ۳. المغازی ابن عائذ کاتب، ۴. طبقات الکبری ابن سعد، تاریخ ابوعبدالله بخاری، ۵. تاریخ احمد بن ابی‌خیثمه، ۶. تاریخ یعقوب فسوی، ۷. تاریخ محمد بن مثنی عنزی، ۸. تاریخ ابوحفص فلاس، ۹. تاریخ ابن ابی شیبه، ۱۰. تاریخ واقدی، ۱۱. تاریخ هیثم بن عدی، ۱۲. تاریخ و طبقات خلیفه بن خیاط، ۱۳. تاریخ ابوزرعه دمشقی، ۱۴. الفتوح سیف بن عمر، ۱۵. تاریخ مفضل بن غشان غلابی. وی از آثار دیگری هم که آن‌ها را تلخیص کرده بهره برده است. از جمله آن‌ها تاریخ نیشابور حاکم نیشابور و تاریخ دمشق ابن عساکر و وفیات الاعیان ابن خلکان و الانساب سمعانی است. تلخیص آثار بزرگ پیشین، یکی از مهم‌ترین کارهای علمی ذهبی است. در این میان، تلخیصی از کتاب طرق حدیث غدیر طبری مورخ کرده که خوشبختانه برجای مانده است. ذهبی در همان مقدمه می‌افزاید: برای تالیف این اثر تاریخ طبری، تاریخ ابن اثیر، تاریخ ابن الفرضی، تاریخ وصله ابن بشکوال، و کتاب‌های دیگری از جمله مرآه الزمان را مطالعه کرده است. در بیشتر موارد اخبار کتاب سیره و مغازی مسند بوده و یا دست کم منبع کتابی نقل با‌اید از نام مؤلف آمده است. از گردآوری آن موارد است که می‌توان دامنه کار ذهبی را در استفاده از مآخذ مختلف به دست آورد. به هر روی نگاهی به کتاب تاریخ الاسلام نشان می‌دهد که این تنها یک فهرست کلی است و ذهبی در جای جای شرح حال‌ها از کتاب‌های بیشماری بهره برده که در حال حاضر در اختیار نیست. نمونه آن تاریخ الشیعه ابن ابی‌طی است که قطعات نقل شده در تاریخ الاسلام ذهبی را ما در مقاله‌ی مستقل گردآوری کردیم. [۱]
مجله آینه پژوهش، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، ش ۴۶.
آنچه جالب است این‌که وی، نخستین تحریر کتاب تاریخ الاسلام را در سال ۷۱۴ در حالی که چهل سال داشت به پایان برده است.پس از ذهبی کتاب تاریخ الاسلام از مصادر و مآخذ اصلی آثار مؤلفان برجسته‌ای مانند صفدی در الوافی بالوفیات، ابن شاکر کتبی در عیون التواریخ، تقی‌الدین سبکی در طبقات الشافعیه، و ابن کثیر در البدایه و النهایه و شماری دیگر درآمد. همچنین این کتاب چهار بار به گونه‌های متفاوت تلخیص شد. ۴.۳ - آثار دیگردر اینجا نمی‌توان از اثر سترگ دیگر ذهبی یعنی سیر اعلام النبلاء سخن نگفت. اثری که ضمن آن تراجم چهره‌های بیشماری از بزرگان دنیای اسلام از هر فرقه و مسلک و هر نقطه جهان اسلام درج شده است. این کتاب توسط موسسه الرساله و زیر نظر شعیب الارنؤط در ۲۳ جلد به بهترین صورت به چاپ رسیده است. اخیرا دارالفکر بیروت نیز چاپ چاپ دیگری از آن عرضه کرده و قسم چاپ ناشده‌ای را بر آن افزوده است. کتاب تذکرة الحفاظ و میزان الاعتدال نیز از آثار پر ارجی است که در عرضه شناساندن محدثان و راویان نوشته شده است. نباید پنهان کرد که ذهبی آگاهی‌های رجالی خود را در کتاب‌های مختلف خود جای داده و میان هر کدام با دیگری به نوعی تمایز و تفاوتی گذاشته است. این تمایز گاه به تقسیم‌بندی طبقه‌ای، گاه در وارد کردن امیران و عالمان با یکدیگر و گاه به تفصیل و تلخیص است. ۴.۴ - ویژگی تالیفاتوی، نوشتن تاریخ عمومی، تاریخ اسلام و وفیات مشاهیر و اعلام را به دوره اسلامی (از مغازی و سیره نبوی تا عصر خود) اختصاص داد و به شیوه ابن جوزی، شرح سال شمار رویدادها را تا سال ۷۰۰ با وفیات بزرگان هر سال درآمیخت. وی، این مجموعه را تحت عنوان «تاریخ اسلام»، به صورت کتابی تنظیم کرده است. آثار ذهبی بسیار مورد استفاده‌ی اهل علم قرار گرفت و در اکثر مواقع، دانش پژوهان برای شنیدن احادیث به محضرش می‌شتافتند. وی، از تاریخ‌ها و کتاب‌های تراجم و رجالی بسیار بهره گرفت و برخی از آن‌ها را خلاصه کرد. وی، تاریخ هفت صد ساله اسلامی را به هفتاد دهه تقسیم کرد و به هر دهه عنوان «طبقه» داد. ذهبی، مختصری از این کتاب را فراهم آورد و آن‌را، «العبر فی خبر من غبر» نامید و ذیلی شامل حوادث ۷۰۱ تا ۷۴۰ بر آن نوشت (چاپ محمد رشاد عبد‌المطلب) و پس از آن نویسندگان دیگری ذیل‌هایی بر آن نوشتند. ذهبی، خلاصه‌ای نیز از تاریخ اسلام از آغاز تا ۷۴۴ و وفیات مشاهیر هر سال به شیوه سال شمار نگاشت و آن را «دول الاسلامی» نامید و بر آن ذیلی نوشت. ۵ - گرایش‌های مذهبیگرایشهای سلفی و اهل حدیثی است و ستایش وی از ابن تیمیه (۶۶۱ ۷۲۸) علی‌رغم اشاره به برخی انتقادها، نشانگر تمایلات مذهبی اوست. وی کتابی مفرد با عنوان الدره الیتیمه فی سیره ابن تیمیه تالیف کرده است. به همین دلیل گرایش ضد شیعی او قوی است و این مساله به خوبی در میزان الاعتدال وی در ارزیابی ضعفا روشن است. ۶ - وفاتوی در سوم ذی‌قعده سال ۷۴۸ ق، در ۷۵ سالگی در دمشق درگذشت و در قبرسات باب الصغیر مدفون شد. ۷ - مأخذرسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام. ۸ - عناوین مرتبطعلمای قرن هفتم. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۰۶. |